O acceso á auga de calidade é un dereito de todas e todos
Texto do debate da Marcha Mundial das Mulleres [1]
A auga é un recurso esencial para a vida e para a produción; un recurso renovable pero limitado e con dispoñibilidade irregular. Hoxe en día, máis de 900 millóns de persoas non teñen acceso á auga potable (destes, 322 son africanos e 234 millóns do Sur de Asia) [2] e máis de 4 mil millóns non dispoñen de saneamento. No planeta, soamente un 3% da auga é doce e á penas o 1% é axeitada para a súa utilización (o 99% atópase en glaciares ou en capas subterráneas inaccesibles). Ademais, a auga atópase desigualmente repartida sobre a Terra. Un estadounidense consume un promedio de 600 litros de auga por día, un parisiense, 240 litros por día e un africano, un promedio de 50 litros por día.
O control sobre a auga é tamén o control sobre as poboacións. En Cisxordania, un colono israelí dos asentamentos ilegais en territorio palestino utiliza seis veces máis auga ca un palestino. Os palestinos, se precisan máis auga, téñena que mercar a una empresa israelí (Mekorot) que explota o río Xordán, localizado en territorio palestino.
Os diferentes usos da auga tamén son desiguais: segundo a FAO [3], un 70% é usado na agricultura, seguido de 19% na industria e produción de enerxía e 11% en usos municipais (uso doméstico e nos servizos públicos).
Dende os anos 1990, as normas da OMC e a política neoliberal, promovidas polo FMI, o Banco Mundial e os acordos de libre comercio seguen considerando a auga coma una mercadoría máis. Isto quere dicir que a auga, principalmente nos países do sur, pode ser considerada como propiedade dunha empresa ou dun individuo que pode vendela se lle convén. No proceso de “alivio da débeda” dos “países pobres moi endebedados”, o Banco Mundial impón como condición a privatización da distribución da auga nas cidades [4].
No auxe do neoliberalismo, estas institucións, igual cá Unión Europea, gabábanse de que a participación das empresas privadas era unha condición para asegurar o acceso á auga potable. En realidade, a entrada das empresas privadas nos servizos de distribución da auga significou o aumento abusivo de prezos e a privatización do acceso, por exemplo, por medio da instalación de medidores de pre-pagamento e corte inmediato do subministro ás familias que non o podían pagar.
Os Principios de Dublín, resultado da Conferencia Internacional sobre auga e medio ambiente que tivo lugar en Dublín en 1992, convertéronse nun novo consenso para a xestión da auga no ámbito mundial, para os gobernos, así como para as organizacións internacionais e ONGs, porque semellaba ser politicamente neutro e sen controversias. Non obstante, a aplicación destes principios ten diversas consecuencias. O principio 3 trata do rol das mulleres: “A muller desempeña un papel fundamental no abastecemento, a xestión e a protección da auga”. As mulleres son presentadas como unha categoría social unitaria, coma se conformasen un grupo política, económica e socialmente homoxéneo. Ademais, o recoñecemento do “papel fundamental” das mulleres neste contexto abre camiño para a súa instrumentalización [5].
As xornadas de Cochabamba (Bolivia), entre xaneiro e abril de 2000, marcan un punto de inflexión nesta historia. Mulleres e homes dos barrios populares, campesiños e indíxenas mobilizáronse contra a privatización dos servizos, xestionados coa participación da empresa estadounidense Bechtel, e que resultara no incremento do prezo en máis dun 50%. O episodio coñecido como a “Guerra da Auga” non soamente deixou ao descuberto a perversidade da privatización do subministro da auga senón tamén as innumerables posibilidades que se abren cunha revolta popular. A súa vitoria, que freou a privatización, alimentou a loita contra a Área de Libre Comercio das Américas, derrogada en 2005, e o cambio de goberno coa elección de Evo Morales neste mesmo ano. Bolivia definiu o dereito á auga e aos recursos naturais na súa Constitución, aprobada en 2009, e propuxo ás Nacións Unidas o recoñecemento do dereito ao acceso á auga de calidade como un dereito humano, iniciativa finalmente aceptada pola súa Asemblea Xeral en 2010.
En 2008, a coalición contra a privatización da auga de Sudáfrica gaña unha demanda que asegura ás familias de Soweto o dereito a dispor do dobre de auga da billa. En 2010, o servizo de augas de París volve ser público. A Unión Europea comeza a promover as experiencias de asociación público-privado na mellora dos servizos de abastecemento da auga. Sudáfrica, Ecuador e Uruguay tamén consideran nas súas Constitucións a auga como un dereito humano [6].
Mentres a loita por servizos públicos que garantan o acceso á auga de calidade segue viva no planeta, tamén se estenden outras loitas contra outras formas de acaparamento da auga. En Estados Unidos, comunidades de California, Maine e Michigan obtiveron unha vitoria contra os tratos de favor que permitían a Nestlé bombear auga de ríos, lagos e acuíferos para a súa venda en botellas. En 2005, as comunidades e o goberno local de Kerala, na India, lograron pechar unha planta de Coca-Cola altamente contaminante e que facía un consumo inxente de auga [7]. Este logro é particularmente simbólico, porque Coca-Cola é coñecida por vender como sociais proxectos que favorecen aos seus intereses. Como parte da súa política en prol da igualdade de xénero (gender-washing), Coca-Cola asinou un acordo con ONU Muller en 2011 para o empoderamento económico das mulleres en pequenos negocios, coma as plantas de reciclaxe.
No Val do Narmada, na India; nas terras Maya-Lenca, en Honduras; no Val do Omo, en Etiopía e en tantos outros territorios, hai comunidades que se resisten á construción de grandes encoros e centrais hidroeléctricas que inundan terras, desprazan poboacións e limitan os usos dos ríos, que eran a base da súa supervivencia e cultura.
En 2006, as mulleres de Vía Campesiña realizaron unha acción nas plantacións da empresa papeleira Aracruz contra o monocultivo de eucaliptos. A realidade da súa acción puxo de relevo a desertización provocada polos cultivos extensivos co uso intensivo da auga e a súa contaminación por agro tóxicos ou pola cría intensiva de porcos e galiñas. Cando un país exporta pasta de celulosa ou soia tamén exporta grandes cantidades de auga utilizadas na súa produción.
A Gran Marcha pola Auga e a Vida, que tivo lugar en febreiro de 2012 en Perú, centrouse no uso excesivo da auga e a súa contaminación por parte das empresas mineiras. Denuncia os males causados polas empresas xa existentes, loita contra a instalación do proxecto Minas Conga, demanda a prohibición da minería en cabeceiras de concas e glaciares e a moratoria de concesións mineiras. Nas explotacións de ouro ao aire libre con cianuro utilízanse millóns de litros de auga potable diariamente. A denuncia do pobo peruano engádese á resistencia de comunidades afectadas pola minería en diversas partes do mundo, como Guatemala, Romanía, Mozambique e moitas outras.
Mulleres na xestión da auga e na loita contra a súa privatización
Nas zonas rurais, especialmente nos países do sur, as mulleres ocúpanse de conseguir a auga necesaria para o uso doméstico, ademais de asegurarse de que o abastecemento sexa abondo ou que haxa auga axeitadamente almacenada na casa. Son elas as que de feito xestionan a auga da familia. As nenas quedan a cotío sen asistir á escola, xa que as súas nais precisan que as acompañen a buscar auga ao longo do día. As mulleres, especialmente as do eido rural, non teñen acceso á auga potable envasada porque non lles alcanzan os cartos para mercala e as depuradoras non funcionan ben./p>
As mulleres teñen un rol semellante dentro das súas comunidades, mesmo na construción e mantemento das infraestruturas de acceso á auga. Elas son, en xeral, responsables do mantemento das letrinas. Son tamén as que atenden aos nenos e nenas, ás persoas maiores ou enfermas nas súas necesidades sanitarias e de hixiene. Preocúpanse pola seguridade (sobre todo dos nenos e nenas) e pola intimidade: as mulleres queren ante todo estar seguras de que os seus fillos e fillas non van caer nas fosas e demandan portas con pechadura para se protexer das vistas dos paseantes. Ademais nalgúns países, a falta de aseos preto das casas supón grandes riscos de violencia para as mulleres, mesmo de violación, sobre todo a partir do solpor.
Nas cidades, en todas partes do mundo, as mulleres xestionan a utilización da auga por parte da familia. Co acceso limitado polos altos prezos ou por racionamento, son elas as que administran a escaseza e se lembran de gardar auga nos depósitos. En Barcelona, durante a seca de 2008, a comunidade opúxose a grandes proxectos como o transvase do río Ebro e reflexionaron sobre formas de consumir menos auga. É máis, elas asumiron a responsabilidade de impor normas máis ríxidas na vida cotiá, especialmente aos fillos e fillas, como cambiar baños por duchas.
Mulleres e homes en todo o mundo resístense a que a auga e a natureza sexan consideradas recursos a servizo dos beneficios empresariais, percibidos como inesgotables ou como mercadoría máis cara a medida que se esgota pola súa mala utilización. As mulleres en especial son moi activas nestas loitas. A experiencia que viven de invisibilización e deprezación do seu traballo de coidado das persoas é moi similar á invisibilidade e degradación da natureza. O tempo e a enerxía das mulleres en traballos de coidado, na preparación das comidas, nos afectos, na dispoñibilidade para a escoita non son visibles e son elásticos. As mulleres son as primeiras que se erguen e as últimas que se deitan na maioría das familias. O tempo e a enerxía dos procesos de rexeneración da natureza son ocultados e trátanse como impedimento que hai superar para que a máquina do consumo siga operando a todo vapor. As mulleres sufren presións para adaptarse a situacións conflitivas –entre o cotián e o lucrativo- e teñen que enfrontar as tensións resultantes. O seu traballo instrumentalízase para facer máis atractivas ou agochar as inxustizas promovidas por institucións multilaterais, gobernos e empresas. Que as mulleres camiñen distancias máis longas para atopar auga ou agarden horas na cola do camión cisterna non é considerado un problema porque estes axentes xustifícano como parte do seu rol de nais.
A sociedade capitalista e patriarcal estruturase nunha división sexual do traballo que separa os labores dos homes e os das mulleres e preconiza que o traballo dos homes vale mais có cas mulleres. O traballo dos homes asóciase co produtivo (o que se vende no mercado) e o das mulleres ao reprodutivo (a produción de seres humanos e as relacións interpersoais). As representación do que é masculino é feminino son duais e xerárquicas como o é a asociación entre homes e cultura por unha banda e mulleres e natureza pola outra.
Na Marcha Mundial das Mulleres loitamos por superar a división sexual do traballo, así como polo recoñecemento de que o traballo reprodutivo está na base do sostemento da vida humana e das relación entre as persoas, tanto dentro da familia como da sociedade. Cremos que é posible establecer (e nalgúns casos restablecer) unha relación dinámica e harmoniosa entre as persoas e a natureza e que as mulleres, coa súa experiencia histórica, teñen moito que dicir sobre o tema e deben estar implicadas nos procesos de decisión e de xestión da auga.
O noso desafío é unir as diferentes loitas polo ben común e polos servizos públicos das mulleres do campo e das cidades, como a protección da natureza ou contra a privatización da vida. O noso obxectivo é fortalecer os lazos entre mulleres, concienciar sobre os problemas comúns e particulares en cada eido e loitar por cambios nos modelos de produción e consumo [8].
Traducción para o galego: Nuria Andión
[1] Entre o 14 e o 17 de marzo de 2012, o Foro Alternativo Mundial da Auga ten lugar en Marsella (Francia). O Secretariado Internacional da MMM elaborou este texto coa colaboración de activistas do Colectivo 13 Femmes de Marsella e da MMM Francia para situar a problemática da privatización e acaparamento da auga. Convidamos a todas as Coordinadoras Nacionais e os grupos participantes da MMM a debatilo e enviarnos comentarios, reaccións e achegas ao correo: Info@marchemondiale.org para poder avanzar na nosa análise e construción de propostas.
[2] http://www.partenariat-francais-eau.fr/spip.php?article620
[3] http://www.fao.org/nr/water/aquastat/water_use/indexfra.stm
[4] http://www.cetim.ch/fr/interventions_details.php?iid=185
[5] Trottier, Julie, “Water Crises: political construction or physical reality?”, Contemporary Politics, Vol. 14, n°2, June 2008, pp.197-214
[6] Bell, Beverly et Colectivo Other Worlds: ¿Quien dice que no podemos cambiar el mundo? Economías y Sociedades Justas en un Planeta Injusto. Other Worlds, EEUU y Otros Mundos, Chiapas, México, Noviembre 2009, pp. 14-17.
[7] Ibidem
[8] Marcha Mundial das Mulleres – Campo de acción “Ben común e servizos públicos ” http://www.marchemondiale.org/actions/2010action/text/biencomun/fr?set_language=fr&cl=fr consultado en febreiro de 2012.
